จังหวัดอุดรธานี

อีกตำนานของ ผาแดง-นางไอ่

เนื้อเรื่อง
.....................นางไอ่คำเป็นลูกสาวพญาขอมแห่งเมืองเอกคีตา พญาขอมจัดการเลือกคู่ให้นางไอ่คำ หรือนางไอ่ลูกสาว ด้วยการประกาศให้หัวเมืองต่างๆ จัดบั้งไฟมาประกวดจุดแข่งขันที่เมืองเอกคีตา บั้งไฟของเมืองใดใหญ่ และจุดขึ้นสูงเหนือเมืองอื่นก็จะได้นางไอ่ไปครอง และได้สมบัติเมืองเอกคีตาอีกกึ่งหนึ่ง บรรดาเจ้าเมือง และ
ขุนนางทั้งหลายก็จัดทำบั้งไฟมาประกวดแข่งขันกันเพื่อหวังจะได้นางไอ่ ท้าวผาแดง เจ้าเมืองผาโพง ก็ยกขบวนบั้งไฟมา แต่มาช้าไม่ทันการประกวดแข่งขัน เมืองสีแก้วและเมืองหงส์ชนะการจุดบั้งไฟแข่งขัน แต่เป็น คนละเผ่าละพวกกับพญาขอมๆ จึงไม่ยอมยกนางไอ่คำให้ บรรดาเจ้าเมือง ขุนนางทั้งหลายก็พากันกลับบ้าน
กลับเมืองของตน ส่วนผาแดงมาช้าไม่ได้เข้าแข่งขันด้วย ผาแดงได้พบนางไอ่ และลักลอบได้เสียกันโดยผาแดง สัญญาว่า กลับไปบ้านเมืองตนแล้ว จะรีบแต่งบรรณาการมาสู่ขอนางไอ่ไปเป็นแม่เมือง
........................ ท้าวภังคี ซึ่งเป็นลูกของสุทโธนาคราชเจ้าบาดาล ขึ้นจากบาดาลมาเที่ยวเมืองมนุษย์เห็นนางไอ่ก็ หลงรัก จึงแปลงตนเป็นกระรอกเผือก ผูกกระดึงเงินเสียงไพเราะที่คอ แล้วเข้าไปอยู่ในสวนของนางไอ่ เพื่อจะ ได้ใกล้ชิดนาง นางไอ่เห็นกระรอกเผือก มีกระดึงเงินเสียงไพเราะก็อยากได้มาเลี้ยง ได้ให้ทหารไปจับตัว กระรอกมา ก็ไม่สามารถจับกระรอกได้ทหารจึงไปหาพรานป่ามาจับกระรอกให้นางไอ่ พรานก็จับไม่ได้ จึงใช้ ลูกดอกอาบยาพิษลอบยิงภังคีขณะที่เผลอตัวแอบดูนางไอ่ ภังคีได้รับความเจ็บปวดแสนสาหัส เมื่อจะเสียชีวิตลงก็สาปแช่งไว้ว่า ขอให้เนื้อของตนมีมากพอเลี้ยงคนทั้งเมือง อย่ารู้หมดรู้สิ้น และใครที่กินเนื้อของตนเข้า ไปขอให้ตาย
ทหารและนายพรานก็เอากระรอกไปชำแหละแบ่งเนื้อให้ในวังเอาไปทำอาหารให้พญาขอมและนางไอ่ และตัดเนื้อกระรอกแจกพวกทหาร ขุนนาง และผู้ที่ช่วยราชการไปทุกคน มีหญิงหม้ายสามีตายคนหนึ่งมาขอ เนื้อกระรอกไปทำอาหารบ้าง แต่ทหารไม่ยอมให้อ้างว่าสามีนางตายไปแล้วนางก็ไม่ได้ช่วยราชการใดๆ
ในวันที่ผู้คนชาวเมืองเอกคีตากินเนื้อกระรอกกัน ผาแดงก็ยกไพร่พลนำบรรณาการมาสู่ขอนางไอ่ ได้รู้ ว่านางไอ่กินเนื้อกระรอกเผือก ผูกกระดึงเงินที่คอ ก็รู้ว่าเป็นลูกพญานาคร้ายสุทโธนาคราชเจ้าบาดาล ผาแดง ตกใจยิ่งนัก จึงรีบพานางไอ่หนีออกจากเมืองไป
......................... พญาสุทโธนาคราชได้รู้เรื่องการตายของภังคีลูกชาย ก็โกรธแค้นชาวเมืองเอกคีตามากรีบขึ้นจาก บาดาล สำแดงอิทธิฤทธิ์ถล่มเมือง และไล่ฆ่าทุกคนที่กินเนื้อภังคี เมื่อจมเมืองเอกคีตาเป็นหนองหาน และฆ่า ชาวเมืองทุกคนแล้ว และรู้ว่านางไอ่หนีไปจึงรีบตามไปทำร้ายนางไอ่ ผาแดงพานางไอ่ขี่ม้าบักสาม ควบหนี
พญานาคราชอย่างรวดเร็ว สุทโธนาคราชก็ตามไปติดๆ ในที่สุดก็ใช้หางกระหวัดนางไอ่ตกจากหลังม้าจม บาดาลไป เหลือรอดแต่ผาแดง ส่วนหญิงหม้ายที่ไม่ได้กินเนื้อภังคี ไม่ถูกพญานาคราชทำร้าย เหลือแต่เพียง บ้านเป็นดอนกลางหนองน้ำ ที่พญานาคราชถล่มเมืองเอกคีตาจมบาดาล เรียกว่า "ดอนแม่หม้าย" ในหนองน้ำ กุมภวาปีมาจนตราบเท่าทุกวันนี้
คติ/แนวคิด
..........................เป็นการอธิบายปรากฏการณ์ทางธรรมชาติ การเกิดหนองน้ำใหญ่ (หนองหาน กุมภวาปี) ในเชิงพื้นบ้าน และบอกประวัติความเป็นมาของชื่อบ้านนามเมืองในท้องถิ่น เป็นการเก็บประวัติการต่อสู้อำนาจรัฐ ระหว่างชุมชน ไท-ลาว และขอม เพื่อแย่งชิงที่ทำกินที่อุดมสมบูรณ์ และแสดงถึงความเชื่อของชุมชน ไท-ลาว ต่อพญานาค